Çocuklar ve Spor

Çocuklar ve Spor

Bu bölümde hepimizin en değerli varlığı olan çocuklarımızın ve çocuğun üzerine egzersizin yaptığı etkileri; yetenek ve yetenek seçimi konusunu ve de çocuğun büyüme ve gelişme dönemlerini aktarmaya çalışacağız.  Bu genel konularla ilgili daha detaylı bilgileri kaynaklar bölümünden ulaşacağınız kaynaklardan bulabilirsiniz. Bu konularla ilgili sorularınızı da bilgimiz çerçevesinde yanıtlamaya çalışırız.

ÇOCUK ve EGZERSİZ

1- Çocukluk dönemi nedir?
Çocukluk dönemi doğumdan itibaren 11-12 yaşına kadar süren bir zaman kapsar.  0-1 yaş süt çocukluğu,  1-3 yaş küçük çocukluk,  3-6 yaş okul öncesi çağı,  6-10 yaş birinci okul çocuğu çağı,  10-12 yaş ikinci okul çocuğu çağı olarak kabul edilir. Ancak yaşa bağımlı kalmadan , doğumdan itibaren çocuğun,  fiziksel,  zihinse ve psikolojik gelişimindeki seyrine bakarak cinsel olgunluğa erişmesine kadar olan sürecin çocukluk dönemi olarak ele alınması gerekir.  çünkü , kimi çocuk akranlarına göre, daha erken veya geç gelişebilir.  

2- Çocukların egzersize yanıtları nedir?
çocuklar bilindiği gibi bir gelişme ve büyüme periyodu içindedir.  Bu periyotta genç çocukların fizyolojik sistemleri, ağır egzersizlerin getirdiği yükleri karşılayacak düzeyde değildir.  Bu güç ancak gelişme çağı sonrası yakalanabilmektedir.  Özellikle 12yaşın altındaki çocuklar oldukça yüksek bir sempatik sistem aktivitesine sahiptir.  Bu yüzden yüksek bir kalp atım sayısının bulunması ve uzun süren dayanıklılık  aktiviteleri onların kapasitelerinin kolaylıkla tükenmesine neden olur. Bu dönemdeki  çocukların aerobik güçleri düşüktür.  Yeterli oksijen kullanma kapasitesine sahip değillerdir. çünkü ,  kalbin bir seferde pompalayabildiği kan miktarı yani kalp atım volümleri düşüktür Ayrıca karbonhidrat depoları da ileri yaşlarınkine oranla daha azdır. Burada bilinmesi gereken puberte (ergenlik ) çağı öncesi beyin, sinir, kalp, akciğerler, böbrekler ve organizmanın iç ortamını sabit tutmak için (homeostasis) koordineli bir şekilde çalışan fizyolojik prosesler (işlemler)  bebeklik ve çocukluğun ilk çağlarında zayıftır. 
Bu sistemlerin gelişimi puberte ve sonrasında görülür.  Pubertede görülen kuvvetlenme, puberte ile ilgili değil;hormonal faktörlerin bir sonucu olduğu düşünülmektedir.  Vücudun egzersize ve homeostatik  mekanizmaların diğer streslerine yanıt verme yeteneği 14 yaşına tepe noktasına ulaşır.  

3- Çocukta antrenmanın tehlike ve riskleri nedir?
çocuklarda performansın birdenbire ve geçici olarak yükselmesi gözlenir. Küçük yaşta antrenmana başlamanın negatif psikolojik etkileri ile ilgili çalışma sayısı azdır. Bir çalışmada Varek,  performansları tekrar düşen çocukların şoka girdikleri ve spor yaşamlarını zamanından önce bitirdiklerini yazar. çocukta antrenman tek yönlü uygulanmamalıdır. Cottea,  yaptığı çalışmalarda antrenman tek yönlü  uygulandığında özellikle iskelet sistemi üzerinde olumsuz etkiler gözlendiğinden söz etmektedir. Ayrıca, tek yönlü antrenman programı uygulandığında en riskli spor dallarını cimnastik  sırıkla yüksek atlama , kürek , cirit halter, trambolin ve kule atlama olduğu görülmektedir.   

4- Çocuk antrenmanı için önerileri nelerdir? 
Belirli bir spor dalına yönlendirilen çocukların ebeveynlerine,  bu alanda çocuğu bekleyen şanslar ve riskler açıklanmalıdır. çocukta sportif başarının, okulu ve geleceğini ikinci plana atmaması sağlanmalıdır.  çocukların aileleri ve özellikle okuldaki beden eğitimi öğretmenleri ile sıkı  diyaloglar kurulmalıdır.  

5- Çocuk ve gençlerde motorik özelliklerin gelişiminde duyarlı  dönemler hangileridir?
Erkek  çocuklarda motorik özelliklerin en yüksek artış gösterdiği yaşlar 4-6-8-13-14 yaşları olarak  görülmektedir. 9, 11 ve 15  yaşlarında gelişme  az olurken , 3, 5, 7, 12, 16, ve 17nci yaşlarda gelişme hiç görülmemektedir.  Kız çocukları ve gençlerinde ise en yüksek artış 4, 6, 9, 10 yaşlarında görülürken ;8, 11, 12 ve 13 yaşlarında daha az artış görülmektedir.  Kızlarda 3, 5, 7, 14, 15, 16 ve 17nci yaşlarda gelişme hiç görülmez.

6- Çocukta ve gençte kuvvet antrenmanının özellikleri nedir? 
çocukluk ve gençlik yaşında genel ve çok yönlü vücut gelişiminde kuvvet antrenmanı önemli bir rol oynar. Kuvvet antrenmanı genel anlamda okul öncesi çağda önerilmez. Bu yaş basamağında çocukların kemik ve kas gelişimini sağlamak için, düzenli olarak kuvvet çalışmalarından uzak spor yapmaları yeterlidir.  Bu dönemde her türlü kuvvet çeşidine uygun olarak dayanma, asılma çekme (parmaklık  tırmanma, halat çekme ) ile amaçlanan kuvvet gelişimi sağlanabilir. Bunun dışında ayrı bir çalışmaya gerek duyulmaz

İlkokulun ilk  sınıflarında çocuğun kendi vücut ağırlığı ile yapacağı çalışmalar yeterlidir.  Burada halat çekme,  yüksekçe bir yere dayanarak push-up (şınav), direğe veya halata tırmanma, alçak barda ayaklar önde/yerde kendini çekme, barfikse asılma, tek ve çift ayak sıçramalar, çakı hareketleri en uygun düşen kuvvet  çalışmalarıdır.  Stemmlere göre gövde kaslarının kuvvetlenmesi ve tırmanma yeteneği  7-9  yaşları arasında en yüksek gelişim düzeyine erişmektedir.  Bunların ardından 9 yaş sonrası kendi vücut ağırlığının dışındaki bir ağırlığa taşınarak,  sağlık topu gibi çalışmalar ilave edilebilir. Ayrıca antrenman  içeriği olarak barfikste dikey olarak kendini çekme, düz zeminde push-up (şınav) karın ve sırt kasları için sit-up (mekik) ve ters mekik gibi egzersizler de eklenebilir.
Uzmanlar 14 yaşından önce serbest ağırlıkla  çalışma yapılmaması gerekliliğine dikkat  çekmektedir.      
Artan yaşla bağlı olarak dinamik çalışmaların yanı sara izotermik (statik/durgun) çalışmalara da ağırlık  verilmeye başlanmalıdır.  Bilindiği gibi anaerobik  güç yaşın ilerlemese bağlı bir gelişim göstermektedir.  Bu dönemden sonra yapılacak kuvvet çalışmalarında serbest ağırlık (halter) devreye girecek ise mutlaka bir uzman tarafından programlarının hazırlanması gerekmektedir.  Erkeklerde kas kuvvetindeki en büyük artış 6, 8, 13 ve 14 yaşlarında gözlenir.  Kızlarda ise en büyük artış 4 ve 9uncu yaşlara gözlenmektedir.

7- Çocuk ve gençlerde yapılacak kuvvet çalışmalarının temel ilkeleri nelerdir?
çocuk ve gençlerde yapılacak kuvvet çalışmalarında göz önüne alınması gereken temel ilkeleri dört  ana başlık altında toplayabiliriz.  Bunlar sırasıyla şunlardır:
a-Rizikosuz fakat bedensel verimlilik yeteneği çok yönlü geliştirilmelidir.
b. çalışmalar her yaş dönemine göre planlanmalıdır.  Ayrıca çok yönlü değişken ve neşe verici olmalıdır.  Oyun formu içinde verimlidir.
c. Temel kuvvet (birim kuvvet, kaba kuvvet) ile hareket becerisi ve teknik arasında yakın ilişki kurulmalıdır
d. Gençlerde ortopedik yönden uygun olup olmadığı araştırılmadan üst düzeyde yüklenmeler yapılmamalıdır .

8- Ağırlık çalışmalarının boy uzamasına etkisi nedir?
Ağırlık çalışmalarına başlama yaşında dikkat edilmesi gereken en önemli nokta, büyüme çağıdır.  Özellikle fiziksel gelişme sırasında , boyun uzaması, kemiklerin epifiz adı verilen  büyüme noktalarından  sağlanır.  Burada epifiz bölgelerine gelen darbeler ve o bölgelere binen fiziksel  yük, bu bölgelerin erken kapanmasına neden olur.  Böylece kemiğin büyümesi, boyun uzaması engellenmiş olur.

9- Çocuk ve gençte dayanıklılık antrenmanının özellikleri nelerdir?
çocukluk ve gençlikte, dayanıklılığın en hassas olduğu dönemler erkeklerde ve kızlarda 4 yaşından sonraki dönemde rastlanmaktadır.  Konuyu biraz daha açarsak, erkeklerde 14 ve 15 yaşlar dayanıklılığın çok kolay geliştirilebileceği dönemlerdir.  Kızlarda bu dönem 13 yaş olarak görülür.  Bilimsel çalışmalar,  çocukların ergenlik dönemi öncesi devamlı yüklenmelere ve interval (aralı) antrenmanlara uygun olmadığını göstermiştir.  Bu nedenle okul öncesi ve okul dönemlerinde dayanıklılık  antrenmanlarının içeriği   genelde oyun formu şeklinde olmalıdır. Bunlar ebeleme,  stafet yarışları, yer  değiştirme oyunları gibi eğitsel oyunlar olabileceği gibi yakan top, mini basketbol, mini futbol gibi küçük takım oyunları da olabilir.
Ayrıca piramidal yüklenme şeklinde (1-2-3-2-1 dakikalık) koşular da aralarında birer dakikalık dinlenme verilerek uygulanabilir.  Devamlı yüklenme şeklinde de 5-10-15 dakikalık koşular yapılabilir.  Ergenlik dönemi sonrası ise normal dayanıklılığı geliştirici çalışmalara başlanabilir.

10- Çocukta ve gençte hareketliliğin özellikleri nelerdir?
Eklemlerin  hareket genişliği, yani hareketlilik erkek çocuklarda 4 ve 8 yaşları, kızlarda ise 4 ve 13  yaşları  büyük önem taşımaktadır.  Bu yaşlarda artış büyük orandadır.  Erkeklerde 6, 9, 13 ve14 yaşları ile kızlarda 6, 9 ve 12 yaşlarında da düşük oranda artışlar gözlenebilir.

YETENEK VE YETENEK SEÇİMİ

1- Yetenek nedir?
Sportif bağlamda yetenek kavramı , belli bir alanda normalin üzerinde ancak henüz tam gelişmemiş özellikler  bütünü ve bunlara sahip kişi olarak değerlendirilir

2- Yetenekli sporcuların özellikleri nelerdir?
Yetenekli bir sporcu incelendiğinde, diğer sporculara oranla şu özellikleri farklılık gösterir:
a. Antrenmanda daha başarılıdır.  b. Antrenmanda verilen uyarılara daha  çabuk uyum sağlar.  c. Daha çabuk öğrenir.  d. Edindiği deneyimleri,  başarısını artırmak amacıyla kullanır.  e. Verilen görevleri başarı  ile sonuçlandırır ve soruları yaratıcı  biçimde çözümler.  f. Performans  gittikçe yükselir.  g. Stres altında bile doğru değerlendirme yapar. h.  Riski göze alır.  ı.  Başarısızlıklar onun için motivasyon unsuru olur.  

3- Yetenek seçiminde hangi yöntemler uygulanır? 
Yetenek seçiminde temelde iki yöntem uygulanır.  Bunlar, doğal seçim ve bilimsel seçim yöntemidir.  Doğal seçim yönteminde kişi ya seçtiği spor dalına katılır ya da başarılı olamadığı bir daldan başka bir spor dalına yönelip orada başarılı olur. Bilimsel seçim yönteminde ise bilimsel testlerle kişilerin kendileri için en uygun spor dalları belirlenir ve onlara yönlendirilir.

4- Yetenek seçiminde hangi ölçütler kullanılır?
 Bilindiği gibi yetenek seçimi ve spora yönlendirme yüksek sportif performansa yönelik spora anlayışı içinde değerlendirilir.  Sporda yetenek kavramının belirlenmesinde etkili olan faktörler şunlardır:  
 a. Konstitüsyel (sağlık durumu , antropometrik özellikler) özellikler b. Kondisyonel motorik özellikler  c.  Teknotermik özellikler (öğrenme yeteneği, verimliliğe hazır olma durumu, duygusal özellikler, bilişsel özellikler) d. Sosyal faktörler.

5- Yetenek seçimi kaç aşamalıdır?
Yetenek seçimi üç aşamadan oluşmaktadır.  Bunlar önseçim,  araseçim ve son seçimdir.

BÜYÜME VE GELİŞME

1- Büyüme ve gelişmeye kalıtımın etkisi nedir?
 İnsanların büyümeleri kromozomlarında bulunan genlerle belirlenir.  Büyümeyi ilgilendiren tüm konular, genlerdeki genetik şifrelere bağlıdır.  Kişinin boyu,  maksimum boya ulaşabileceği zaman, kemik ve cinsel olgunlaşması hep bu şifrelerde kodlanmıştır.  Bu konu üzerinde yapılan çalışmalar çocuklar ile ebeveynleri arasında yüksek ilişkiler olduğunu göstermiştir.

Özellikle de  uzunlukların,  genişliklere oranla daha yoğun bir şekilde kalıtımdan etkilendiği görülmektedir.  Bununla birlikte kişinin büyüme sürecinde boyu ile ilgili kesin tahmin yapmak olası değildir.  Ayrıca kişinin doğum boyu ve kilosu genel olarak ilerideki boyu ve kilosu hakkında sağlıklı bir bilgi vermez.

2- Büyüme ve gelişmeye ırkın etkisi nedir?
İnsanların büyüme ve gelişmelerindeki etkili faktörlerden birisi ırksal faktördür.  Bu konudaki araştırmalar bilindiği gibi genelde üç ırk üzerinde yoğunlaşmıştır.  Bunlar siyah,  beyaz ve sarı ırklardır.  Doğum sırasında beyaz ırk çocuklarının , siyah ırka göre daha ağır olduğu belirlenmiştir.  Ama bu farklılıklar 5-14 yaşları arasındaki gelişme sürecinde tersine dönmektedir.  Bu süreçte siyah ırk çocukların beyazlara  göre daha uzun ve daha ağır oldukları gözlenmiştir.  Sarı ırk ise bilindiği gibi beyaz ırka oranla daha kısa ve hafiftir.  Irklar arsındaki büyüme ve gelişimdeki etkili faktörlerden birinin de çevre olduğu görülmektedir.

Örneğin Amerikada sarı ırk çocukları , ülkelerine oranla daha iri olmaktadır.  Bu da  çevre faktörünün göz  ardı edilmemesi gereken bir faktör olduğu gerçeğini ortaya koymaktadır.  Hatta bu konuda tek yumurta ikizleri üzerinde yapılan araştırmalarda bile çevre faktörünün etkinliği belirlenmiştir.

3- Büyüme ve gelişmeye cinsiyetin etkisi nedir?
Doğumda kız çocukları, erkeklere oranla daha olgundur.  Büyüme ve gelişmeleri, erkeklere oranla daha hızlıdır.  Oyun çağı çocukluğuna gelindiğinde, kız ve erkek çocukların büyüme ve gelişmeleri arasında bir farklılık görülmemektedir.  Ergenlik çağı, kız çocuklarında erkeklerden iki yıl önce başlar.  Bu nedenle kızlarda , erkeklerden iki yıl önce hızlı büyüme ve gelişme görülür.  Ama iki yıl sonra erkeklerde büyüme ve gelişme birden hızlanır ve birkaç yıl devam eder. Bu da erkeklerin aynı yaştaki kızlardan çoğunlukla daha uzun olmalarını sağlar.

Kız çocukları erkeklerde oranla büyüme ve gelişme sırasında çevresel faktörlerden daha az etkilenir.

4-  Büyüme ve gelişmeye beslenmenin etkisi nedir?
İnsanlarda büyüme ve gelişmeyi etkileyen en önemli dış faktörlerden birisi beslenmedir.

Bu konudaki çalışmalar beslenme ile büyüme ve gelişme arasında çok anlamlı ilişkiler göstermiştir Yeter siz ve dengesiz beslenme ile büyüme çağındaki çocukların boylarında düşüş görülmüştür.

çocukta sürekli bir büyüme ve gelişme olduğundan, beslenme yetersizliği bu dönemde büyüme ve gelişme üzerinde çok derin izler bırakır.  Kız çocuklarının, erkeklere oranla yetersiz beslenmeden etkilenmeleri daha az olmaktadır.  Bilindiği gibi proteinli besinler kemiklerin uzaması, kas ve iskeletin olgunlaşması yönünden etkindir.  çocuklarda günlük protein gereksinimi kilogram başına 2. 5 grama kadar çıkabilir.

Bu kuvvet gerektiren spor dallarında bir yetişkinin gereksinimine eşdeğerdedir.

Demeter, çocuklardaki metabolik  faaliyetlerin yetişkinlere oranla yüzde 20-30 daha fazla olduğunu söylemektedir

5- Büyüme ve gelişmeye sosyo-ekonomik düzeyin etkisi nedir?
Büyüme ve gelişmede çocuğun içinde yaşadığı ortamın sağlıklılığı, yaşadığı ev, ailesinin ekonomik durumu, ailenin kültürel ve eğitsel düzeyi de önem taşımaktadır.

Bu konuda yapılan birçok araştırmada baba meslekleri ile çocuğun gelişimi ilişkili bulunmuştur.

Ayrıca alt sosyo-ekonomik düzeydeki çocukların gelişimi ile üst sosyo-ekonomik düzeyde çocukların gelişimleri arasında farklılıklar gözlenmiştir.  Doğaldır, bu farklılıklar üst sosyo-ekonomik düzey lehinedir.

6- Büyüme ve gelişmeye psikolojik durumun etkisi nedir?
İnsan fizyolojik , sosyolojik ve psikolojik bir sacayağı içinde büyüme ve gelişmesini sürdürür.

Bu nedenle büyüme ve gelişmede psikolojik koşulların da etkinliği söz konusudur.

Güç psikolojik koşullar altında büyüme ve gelişmelerini tamamlamak zorunda kalan çocuklarda bu konularda bazı gerilikler bulunmuştur.   Özellikle yetimhanede yetişen çocuklar üzerinde yapılan araştırmalar, psikolojik durumun büyüme ve gelişme üzerindeki etkinliği göstermiştir.

7-Büyüme ve gelişmeye mevsimlerin etkisi nedir?
İnsan  büyüme ve gelişmesine mevsimlerin etkileri çeşitli araştırmalarda gözlenmiştir.

Tanner, çocukların boyca büyümelerinin ilkbahar döneminde, vücut ağırlığınca da büyümelerinin sonbahar döneminde hızlandığı saptanmıştır  Mart ve mayıs aylarında rastlanan ortalama boy büyüme hızı eylül ve ekim aylarındaki boy büyüme hızının iki katına denk gelmektedir.   Bu mevsimsel değişikliklerin etkileri, yetersiz beslenen çocuklarda bile görülmektedir.

8- Büyüme ve gelişmeye hastalıkların etkisi nedir?
Bilindiği gibi insan organizmasının temel yapı taşı proteinlerdir.  Hastalık ve yaralanmalar protein metabolizmasını olumsuz yönde etkiler.  Böylece büyümede yavaşlama görülür.

Özellikle  uzun süreli (kronik) hastalıklar büyümeyi yavaşlatırken, kısa süreli (akut) hastalıklar pek etkilemez.

çocuklarda hastalık nedeniyle duraksayan büyümenin hızlandığı ve hastalığa bağlı açığı kapattığı bir dönem vardır. Bu dönemde çocuk  normal büyüme hızının yüzde 400üne kadar çıkabilen bir büyüme ve gelişme gösterebilir.

Burada önemli olan kronik hastalıklardan sonra bu devreyi iyi koşullar altında geçirmektir.  Eğer bu koşullar yaratılırsa çocuk normal büyüme seyrini yakalayabilir.  Kuşkusuz bu dönemde doktor kontrolündeki bir çalışma büyük önem taşımaktadır. Burada antrenör, aile ve doktor sıkı bir işbirliği içinde olmalıdır.

9- İnsan vücudunun çevresel ve iklimsel koşullara uyumu nasıldır?
İnsan vücudu yaşadığı çevre, bitki örtüsü ve iklim koşullarına uyum sağlamaktadır.  Bu da onun büyüme  ve gelişimi üzerinde etkili olmaktadır.  Örneklersek, kuru ve sıcak iklimi olan Sahra çöllerinde  yaşayanlar ince uzun, derialtı yağdokusu çok az, uzun kol ve bacaklara sahip, gövdeleri kısa, ince ve uzun el ayakları olan insanlardır.  Nemli ve sıcak ortamı olan Endonezya, Malezya Amazon kuşağında yaşayan  insanlar ise kısa boylu kütleli olmaktadır.  çok soğuk iklimlerde yaşayan Eskimolar ise kısa boylu, deri ve kas altı ve kasarası yağ miktarları çok yüksek, kısa kol ve bacakları olan insanlardır.

çevrenin bir başka etkisi de yapılan bir çalışmada, Kaliforniyada yaşayan Japon çoçuklarının,  Japonyada yaşayanlara oranla daha iri olması ile gözlenmiştir.

Ayrıca,  Kato ve İshikonun çalışmalarında kırsal alanlarda ağır iş yaparak çalışan çocukların özellikle bacak uzunluklarında kısalıklar olduğu görülmüştür.

Bu örneklerde olduğu gibi insan vücudu yaşadığı çevre ve iklime uyum sağlamaktadır.

Bu uyum süreci de ikliminden iklime değişmektedir.  Kimi iklimlerde birkaç jenerasyon , kilimlerinde ise daha fazla jenerasyon gerekmektedir. 

10- Çocukta  erken ve geç gelişim nedir?
Bu olgu ergenlik öncesi, ergenlik dönemi ve ergenlik sonrası ortaya çıkan bir durumdur.  Araştırmalar kronolojik yaş ile biyolojik yaş arasında 4 yaşa varabilecek farklılıklar olduğunu göstermiştir.

Doğal  olarak erken gelişim gösterenler, normal gelişim gösterenlerden ve gelişmesi gecikenlerden daha iyi fiziksel başarı yeteneğine sahip olurlar. Bu noktada erken gelişmiş sporcularda, normal gelişenler ile yapılan antrenmanlar sırasında yetersiz yüklenme söz konusu olur.  Bunu antrenör göz önüne almalı, gerekli bulduğu ekstra antrenmanları yaptırmalıdır.

Erken gelişmişlik birçok spor dalında avantaj getirirken ;motorik öğrenme çağının uzun olmasını  gerektiren aletli jimnastik artistik patinaj, tramplen atlamada bir  dezavantaj yaratır. 
 

Kaynaklar

1-      Akgün, Necati :
2-      çolakoğlu, H:
Antrenman, Bilgisi Ders Notları. Manisa. 1992. 
3-      Dündar, U:
Antrenman Teorisi. Onlar Ajans. 1994
4-      Harre, D:
Principles of Sports Traning. Sportverlag Berlin. 1982
5-      Morehouse, E. L;Miller, T. A:
Egzersiz  Fizyolojisi. C.  V. Mosby Com. çev:Necati Akgün. Ege Üniversitesi Matbaası. Bornova. 1973
6-      Muratlı, S:
Antrenman Bilgisi Ders Notları. 1992
7-      Muratlı, S:
Yüksek Lisans İleri Antrenman Bilgisi Ders Notları. 1992
8-      Muratlı, S:
çocuk ve Spor. Bağırgan Yayınevi. Ankara. 1997
9-      Özer, K: 
Antropometri. Sporda Morfolojik Planlama. İstanbul. 1993
10-  Özer, K:
Antropometri Ders Notları. İstanbul 1991
11-  Prokop , L:
Spor Hekimliğine Giriş Hekim, Sporcu ve Antrenörler İçin. 3. Düzeltilmiş Baskı Bayer Türk Kimya San. Ltd. Şti. İstanbul. 1983
12-  Yaman, M;çoşkuntürk, O. S:
Sportif Performansın Sınırları. Ankara. 1992